'LULZIM TAFA, NJERIU QË BËN TË FLASIN GURËT' nga Akad. Prof. Dr. Hab. Dmytro Tchystiak

LULZIM TAFA, NJERIU QË BËN TË FLASIN GURËT

Akad. Prof. Dr. Hab. Dmytro Tchystiak
Përgjegjës për Letërsinë Ndërkombëtare në AshALE
Profor në Universitetin Nacional Taras Chevtchenko në Kiev
Nënkryetari i Unionit Kombëtar të Shkrimtarëve të Ukrainës (seksioni i Kievit)

Akti poetik që në agim të kohërave mbetet një nga misteret më të ruajtura kujdesshëm, është gjithashtu një nga misteret thelbësore sepse lidhet me krijimin, me mundësitë krijuese të gjuhës, me evokimin e të shenjtës dhe sugjestionimin që shpesh lë gjurmë goditëse te lexuesit. Kujtojmë imazhet e mitologjisë greke: poeti që lëviz gurët, që di të magjepsë erërat në det, që shëron të vuajturit, që u kthen gjërave rrethin e tij, freskinë e epokës së artë të kënduar nga Hesiod-i, ishujt e të bekuarve ku prehen heronjtë e shekujve të kaluar ose shpirti i Botës i dashur për Platonin, qartësia e të cilit bën që hijet të përhapen në muret e shpellës të mbytura në errësirën e botës së dukshme dhe të shpirtit të verbuar nga materialiteti.

Imazhet e cituara më sipër marrin një vlerë mitike ose mitopoetike, vendosen në kategorinë e “përrallave”, “rrëfimeve”, kjo fantazi e zbërthyer nga Vladimir Propp ose Algirdas Julien Greimas në kërkimin strukturalist që ka bërë epokë. Megjithatë, ka kërkime nga i njëjti Propp që trajton semantikën që duket pas strukturave dhe që tregon bindshëm se strukturimi i imazheve jo vetëm që ruan semantizmin e një periudhe specifike (të cilën mund ta quajmë sot për mungesë të  një termi më të mirë). “Folklorike”) por edhe një potencial sugjestionues për të krijuar shoqëri me këtë substrat mitopetik në botën e sotme, për të ndikuar te lexuesit me këto gjurmë të nënkuptuara, për t’i frymëzuar ata me potencialin e tyre krijues.

Kështu, një poet bashkëkohor ruan gjurmët e një semiosfere të tërë gjurmësh kulturore, letrare, muzikore, pikturale, kinematografike (për të folur vetëm për ligjërimin “artistik”, një grup ndërtekstesh dhe kodesh të shumta që përbëjnë një substrat për imazhin. Botën, ndërkohë që lidh perspektivat me jetën e tij shoqërore, private, imagjinare dhe të paqartë. Ndërmjetës mes kulturave, mes epokave dhe hapësirave, mes fizikës dhe metafizikes, ai ndërtoi godinën e tij krijuese duke marrë parasysh jetën letrare të kohës, prirjet dhe stilet, rrymat dhe grupet letrare, duke farkëtuar identitetin e tij artistik, stilin individual, personal duke prekur afreskun monumental të Poezisë Botërore.

Poezia shqipe mbetet pothuajse tokë e panjohur për lexuesin ukrainas. Vëzhgim i trishtuar pasi kjo është një traditë poetike shumë e fuqishme që prej kohësh ka fituar vlerësimin e saj. Ashtu si në Ukrainë, folklori shqiptar tregon një nivel të lartë të shprehjes artistike, zhvillon një sistem të gjerë simbolik ku besimet popullore dhe fetare përzihen me traditën epike ballkanike duke ruajtur qartësinë e saj kombëtare. Unë do të citoj vetëm disa shembuj. Vepra mesjetare e Marin Barletit, e shkruar në latinisht, kushtuar heroit kombëtar Skënderbeut, u përhap jo vetëm në të gjithë Evropën, por edhe në Dukatin e Madh të Lituanisë, pjesë e së cilës në atë kohë ishte territori ukrainas dhe në shekullin e njëzetë regjisori shqiptar fitoi çmimin në Festivalin e Filmit në Kanë. Letërsia kishtare u zhvillua fuqishëm gjatë Rilindjes në Shqipëri, solli personalitete me dije të lartë evropiane si Gjon Buzuku apo Vikar i Përgjithshëm i Serbisë, komentatori i teksteve të shenjta Pjetër Budi, leksikografë dhe etnologë të shquar si Frang Bardhi etj.

Pikërisht në atë kohë, figura emblematike e Pjetër Bogdanit, i cili pas studimeve në Kongregacionin për Ungjillëzimin e Popujve në Romë, ku ishte doktor i filozofisë dhe teologjisë, u bë peshkop i Shkodrës, pastaj kryepeshkop i Shkupit. Angazhimi i tij patriotik kundër pushtetit osman e bëri atë të mërgohej me forcë në Dubrovnik, Venedik dhe Padova. Në këtë qytet ai themeloi një shtypshkronjë, Tipografia del Seminario, me shkronja hebraike, arabe dhe armene. Talenti letrar i Bogdanit si dhe erudicioni i tij madhështor na flet përmes traktatit të tij të gjerë teologjik Cuneus Prophetarum (Koha e Profetëve), botuar në shqip dhe italisht me mbështetjen e kardinalit Gregorio Barbarigo, një panoramë e gjerë e jetës së profetëve të shek. Dhiata e Vjetër dhe jeta e Jezu Krishtit shoqëruar me komente novatore që dëshmojnë njohuritë e thella të autorit në astronomi, kozmogoni, pedagogji dhe fusha të tjera. Por është edhe angazhimi patriotik i Pjetër Bogdanit që e mbuloi me lavdi: me kthimin e tij në Ballkan, ky njeri i kishës rekrutoi më shumë se 6000 ushtarë shqiptarë për të mbështetur austriakët në luftën kundër osmanëve dhe vdiq në Prishtinë i shkatërruar nga murtaja. Prandaj do të ishte logjike që Shoqata Ndërkombëtare e Shkrimtarëve në Bruksel nën kryesimin e mikut të madh të Ukrainës, Akademik Jeton Kelmendi të mbajë emrin e paraardhësit të tij të madh shqiptar kosovar.

Nga ana tjetër, jemi dëshmitarë të zhvillimit të letërsisë shqipe nën ndikimin turk në shekullin e 18-të, e cila ofron interpretime origjinale të temave orientale, në veçanti lirikës fetare sufi apo sunite, shtrirja panteiste e poezisë janë realizuar në veprën letrare të lëvizjes së Bejtexhinjeve, veçmas në veprën e Nezim Frakullës, autor i një fjalori të vjershëruar shqip-turqisht dhe i një poetike shumë të pasur, duke ndërthurur panegjirikën, didaktikën dhe epikën me lirikën therëse dhe misticizmin fetar. Hasan Zyko Kamberi, mjeshtër dervish i urdhrit bektashi, zhvillon temat epike, duke dëshmuar veçanërisht përvojën e tij në Betejën e Smederevës në 1789, dhe ofron një panoramë realiste të jetës shoqërore dhe kulturore shqiptare të kësaj kohe. Nga ana tjetër, kultura greke e Voskopojës favorizoi zhvillimin e estetikës iluministe në Shqipëri. Theodore Kavalliotis, autor i një fjalori aramaisht-greqisht-shqip, la një trashëgimi të rëndësishme filozofiko-fetare që i referohej jo vetëm Platonit, por edhe Dekartit dhe Malebranshit.

Këto pak pika kryesore nga historia e gjatë e kulturës letrare shqiptare tregojnë se çfarë pasurie të jashtëzakonshme rrezaton në poezinë e saj ndër shekuj edhe para Rilindjes së famshme Kombëtare në shekullin XIX, e cila i dha kulturës evropiane emrat e famshëm të Jeronim De Radës, nga Zef Jubani dhe veçanërisht Naim Frashërit. . Jeronim De Rada rikthen traditën epike të folklorit mesjetar duke e pasuruar atë me një shprehje romantike komplekse të frymëzuar nga tradita gjermane e cila mbronte rinovimin e krijimtarisë nga fondi mitiko-simbolik. Naim Frashëri, poliglot dhe reformator i gjuhës letrare shqipe, figurë thelbësore e poezisë evropiane por edhe lindore, diti të ngrihet me poezinë e tij përtej romantizmit kombëtar (ringjallja e të cilit ishte një shenjë vendimtare për formimin e identitetit shqiptar) nga panteizmi dhe aspirata filozofiko-estetike. Duke bashkuar frymëzimin mistik me lirizmin më të rafinuar, poeti rizbulon dikotominë e kohës së humbur dhe të rizbuluar nga forca pothuajse prustiane e kujtesës njerëzore, e lidhur me paraqitjen e hyjnores në egon duke u bërë Vetja e dashur për Fishte-n, ndërsa lë afresket monumentale të tij. vendlindja e humbur në botën fizike, por e përjetësuar nga gjeniu krijues.

Shekulli i njëzetë, periudha e ripërtëritjes së shtetit shqiptar, duke sjellë sprova social-politike e kulturore, lindi një plejadë e tërë poetësh të rëndësishëm. Për shkak  të mungesës së hapësirës, ​​do të përmend disa. Çajupi (1866–1940), Mistrali shqiptar, njohës i madh i kulturave frëngjishtfolëse, përkthyes i La Fontaine, shkrimtar vendas që përshkruan jetën e bashkatdhetarëve të tij me dramaticizëm dhe vrull komik. Gjergj Fishta (1871–1940), murg françeskan, njeri me kulturë të pamasë, mahnit me afreskun e tij epik monumental Lahutën e Malësisë (1937) ku bëmat legjendare dhe figurat historike përzihen me figurën e shqiptarëve të përjetshëm të Kalvarit që bashkojnë tema biblike dhe folklorike, të cilat herë marrin një ton satirik, herë flakërojnë nga një angazhim shoqëror, herë kthehen në meditime filozofiko-fetare. Millosh Gjergj Nikolla, Migjeni (1913–1938), mjeshtri kryesor i shkrimtarëve realistë, zgjeron rrethin e lëndëve të trajtuara, duke e vendosur lexuesin në qendër të dukurive shoqërore që tronditin bashkëkohësit e tij. Fan Stilian Noli (1882–1965), poet i alternuar, njeri i teatrit, historian i arteve dhe letersisë, publicist, teoricien dhe estetist i letërsisë,  përkthyes i shquar letrar, dinte të krijonte një univers letrar kompleks sinestetik në të cilin kulturat e huaja frymëzojnë shqipen, lexuesit, Sentimentalizmin dhe neoklasicizmin, impresionizmi dhe simbolizmi, realizmi kritik dhe folklorizmi mitopoetik janë shartuar mbi eksperimentimin modernist të shkrimtarëve të shekullit të 20-të, duke krijuar një ansambël të pasur spektakolar.

Jeta letrare në Shqipërinë socialiste të kujton vitet tragjike të Ukrainës Sovjetike. Represionet dhe ekzekutimet e intelektualëve që guxuan të kritikonin regjimin në vend ose të zgjeronin këmishën e “realizmit socialist”, censurës dhe heshtjes prej vitesh për autorët e talentuar, të gjitha këto mbeten të njohura për vendin tonë që i është dashur të presë vërshimi i viteve 1960 për të parë të rrezaton kultura e brezit të ri të shkrimtarëve neo-modernist, vetë të ndrydhur në shtysën e tyre krijuese nga represioni i viteve 70 dhe 80. Poetë si Ismail Kadare (i njohur në mbarë botën për prozën e tij), Fatos Arapi, Ali Podrimja apo Xhevahir Spahiu, ndërsa iu nënshtruan presioneve nga pushteti, duke parë librat e tyre të ndaluar apo të censuruar, ia dolën të krijonin një univers poetik origjinal, i cili ende mbetet burim frymëzimi për brezat e mëvonshëm.

Jam i lumtur të prezantoj para lexuesve ukrainas një nga figurat interesante të poezisë bashkëkohore shqiptare kosovare, profesorin Lulzim Tafa, i cili është gjithashtu një koleg aktiv në Akademinë Evropiane të Shkencave, Arteve dhe Letrave në Paris dhe në Akademinë Evropiane të Shkencave dhe Arteve në Salzburgu. I lindur në Lipjan afër kryeqytetit të Kosovës, ai vazhdoi studimet pasuniversitare në Fakultetin Juridik të Universitetit të Prishtinës, pasuar nga studimet e suksesshme të doktoraturës në drejtësi në Universitetin e Sarajevës. Që atëherë, ai ka marrë postin e profesorit të Universitetit në Kosovë dhe jashtë vendit duke iu përkushtuar aktiviteteve për mbështetjen e të drejtave të njeriut dhe të kafshëve dhe duke vazhduar karrierën e tij shkencore dhe universitare në disa institucione akademike dhe arsimore, në revista shkencore si dhe në punë në terren, në kriminologji dhe aspekte të tjera të së drejtës shoqërore. Duke zënë postin e Rektorit të Universitetit AAB, një prej universiteteve private më të rëndësishme jo vetëm në Kosovë, por edhe në vendet e Ballkanit Perëndimor, një qendër arsimore, natyrisht, por edhe një terren pjellor për artin dhe kulturën, me themelin e çmimeve. në disa fusha, veçanërisht në fushën e letersisë për të përkujtuar poetin e madh Ali Podrimja për të promovuar letërsinë shqipe.

Nëse profesioni i drejësisë dhe angazhimi shoqëror janë të pandashëm nga jeta e profesor Lulzim Tafës, një vend po aq të rëndësishëm e zë edhe vepra e tij si poet. Shkrimet e tij të para ia doli t’i botoj në revista letrare gjatë veprimtarisë së tij shkollore, ndërsa koleksioni i tij i parë u paraqit gjatë studimeve universitare. Lufta e vitit 1999 shkatërroi vendlindjen e tij, bibliotekën e tij familjare dhe dorëshkrimet e tij u zhdukën nga zjarret. Që atëherë, karriera shkencore dhe akademike e Lulzim Tafës ka ecur paralelisht me krijimtarinë letrare që i ka dhënë atij çmime të shumta kombëtare dhe ndërkombëtare, librat e tij janë përkthyer në disa vende, veçanërisht në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, serbisht, kroatisht, malazez. , boshnjake, rumune, turqisht, arabisht dhe greqisht. Për kontributin e tij të shquar në fushën e letërsisë është vlerësuar me Medaljen e Meritave të Presidentit të Kosovës në vitin 2018, një nga çmimet më të larta për veprimtari artistike në vend.

Poezia e Lulzim Tafës i përket krijimit të brezave bashkëkohorë të letërsisë shqiptare kosovare. Problemet e shtruara atje nuk do t’i lënë lexuesit ukrainas indiferentë: trashëgimia shqetësuese e luftës, kriza e vlerave në një botë të kërcënuar nga pandemia dhe pandemia antishpirtërore, mundimet e shpirtit të torturuar nga idealet dhe kriza materialiste përreth , kërcënimet e kataklizmave ekologjike janë tema te kësaj poezie, e fortë në angazhimin e saj shoqëror e kombëtar. Megjithatë, do të ishte reduktuese të kufizohej kjo poezi metamoderniste në një grup temash, sado e gjerë të ishte. Lulzim Tafa, ndërkohë që është një figurë e kohës së tij, shkon shumë përtej kornizës së një poezie narrative, shpeshherë të fiksuar në çastet, e për rrjedhojë e shkëputur nga rrënjët e saj tradicionale, mitopoetike. As nuk kufizohet në një konceptualizim të tepruar të dashur për adhuruesit e lojërave postmoderne, mendohet pas imazheve verbuese të autorit një etikë të pagabueshme.

Lulzim Tafa bën rrugën e tij përmes poezisë së pasur evropiane të një tradite ende pak të njohur dhe për rrjedhojë ekzotike dhe frymëzuese. Imazhet dramatike të një trupi në rrezik, të sëmurë përballë tradhtive të kohës dhe hapësirës rifitojnë një mjeshtëri thelbësore të habitshme në kontakt me arketipet e mishëruara në forcat natyrore. Kjo dramë tragjike duron një jetë materiale të dënuar me zhdukje, në një entropi gjithnjë e më agresive që merr në dorë detajet e jetës së përditshme me një ritëm gjithnjë e më të përshpejtuar. Tani gjejmë në poezi forca jetike të varrosura në thesarin e fshehur të unit lirik të poetit: fuqinë enigmatike të dashurisë rigjeneruese që metamorfozon të dashurin në imazhin popullor të Shën Gjergjit dhe objektin e tij të zjarrtë të përjetshëm ndaj një vajze. e cila është e ngjashme me lotët, në ujërat bardh e zi të Drinit të madh, këtij lumi që rrjedh mes botëve dhe që fshin kufijtë e kohës dhe hapësirës.

Për më tepër, këto dalje jashtë kohës, këto tejkalime të dashura për praktikat shpirtërore  mistike dhe poetike kushtëzojnë një mënyrë tjetër funksionimi të egos duke u bërë Vetja e dashur për romantikët e Jenës. Përvoja traumatike e luftës mishëron gjithashtu një sistem vlerash që duken në hije nga jeta e përditshme. Koncepti i propagandës i realizuar në idetë e marra, retë kompjuterike që mbulojnë të vërtetat tradicionale, që prodhojnë pseudo-skenaristët e tyre, piromanët e tyre, protestat e tyre të tallura, sistemi i tyre i simularave që zbrazin njeriun nga prejardhja e tij shpirtërore, kjo maskaradë sa e dëmshme, inkurajon autor të pikturojë jetën me tipare satirike pas së cilës gjejmë një shpirt të plagosur dhe të egër. Imazhet e ujkut të vetmuar, të lisit të lashtë, të heronjve të një kohe tjetër duken avatarë të kësaj aspirate të vetvetes të shkëputur nga foleja e traditës në një botë ku e vërteta është në kufijtë e teatrit apokaliptik.

Poezia stoike e Lulzim Tafës na jep një shembull të rrugës që duhet ndjekur në mundimet e fatit tonë, që kujton të vërtetën e lashtë të Trupit Hermetik për analogjinë midis qiellores dhe tokësores. Pas perdeve të iluzionit, një stisje gjithnjë e më të papërshtatshme, gjejmë një vetvete që, ndërkohë që përfshihet në rrjedhën e jetës së përditshme, ruan distancën e nevojshme për të mos u tretur në dallgët e saj kënetore. Një vetvete që kujton fuqitë e fshehura në traditën e kulturës së saj mijëravjeçare, të vërtetat që qëndrojnë në forcën e saj shpirtërore. Një vetvete që sarkazma kapërcen rrjedhat e së tashmes për t’i bërë ato më të dukshme dhe të qeshura dhe për t’i kujtuar lexuesit të kujtojë thelbin e tij origjinal, thelbin e paraardhësve të tij të lavdishëm për të mos u tretur në imazhe boshe (dhe ndonjëherë demonike) ku ju humbni identitetin tuaj përgjithmonë. Mbajtja e qiejve në thelbin e tij – ja një formulë e bukur që mbyll këtë koleksion frymëzues dhe që inkurajon një rilexim të kujdesshëm të jetës sonë…

Përktheu nga Frëngjishtja; Jeton Kelmendi