MENDUESHMËRIA E REFLEKTIMIT SUPËRIOR TË JETON KELMENDI

POLITIKA E REFLEKSIMIT TË MADHËS
(Për librin poetik “Hapësira fatale” nga Jeton Kelmendi, botuar nga Data Pesnopoj, Manastir, 2018)

Dr. Saso OPgnanovski

Jeton Kelmendi është poet që hapin e perë ne poezi e bën me fuqine e heshtjes.Kur le lexojmë poezinë e tij,kemi përshtypjen se Univerzumi i tij poetik nuk korespondon me entuzijazmin tonë,dhe   nuk mundemi a priori të mbeshtetemi në egzaltimin tone.Refkleksioni në vargje që kanë një ritëm të shpejtë, na bën qe të bëjmë një marëveshtje fenomonologjike me ato vargje elokuente dhe ti shqyptojme vargjet mbrenda ne ne para se ti përkthejmë.

Cdo herë kur mendojmë të mësojmë një gjuhë tjetër,mendoj se e kemi mësuar atëher kur mendojmë në atë gjuhë.,,Hapësirë fati,, është libër   me panoptikum të gjerë seimologjik.Pulsi i strofave ndertohet e rjedh gjatë tërë vjershave.Ky liber na ben ta hapim ,ta lexojmë,ta mbyllim dhe përsëri pas disa minutave ta hapim ta lexojmë. Avantura poetike e Jeton kelmendit në përgjithësi lëviz në tre drejtime.-lirike, refleksive,epike dhe poezi ikonoplastike.Edhe pse lirika hyn furishëm si apotheozë virgjëri femërore,ajo na mëson ta shiqojmë femrën jo vetëm ne apektin erotik por në kontekstin egzistencijal.Kjo do të thotë hyrje në koridoret e mëshefta intime,ne zbulimin e e vuajteve dhe pasione t e dhimbshme:

,, Dhe ti,

Enderon lirikën për dashurinë,Të gjitha drejtimet kanë vetëm një rrugë,ti që nuk e prishe vullnetin e endres,Cfar po kërkon?kur dita e djeshme bëhet pardje, e nesërmja bëhet e sotme,të gjitha i more me vehte, dhe i shpërndave larg meje,larg teje,isha shumë i frikësuar ,të mos jetë shumë vonë.,,

Cfar po kerkon nga zhgjëndra?

Katalizatori kohor në lirikën e J.Kelmendit ka tone të vuajtjes dhe është prezente pothuaj në të gjitha poezitë që kanë tzë bëjnë me dashurinë,me guan, me atavizmin e gjinisë femërore.Poezia,, Enderoj gjumin e saj me mua,Shirti djallëzor,,,Si të të quaj, Dashuri me fjalë,Pas njoftimit, sidomos   Fjala e zonjës,Jeton Kelmendi magjeps me veqantitë e tij,dualitetin e tij, dhe na ben qe ta lexojme dy here por donjë herë edhe tri herë

Refleksioni,aspekti filozofik i kësja përmbledhje,kalon nëpër venët e kujtimeve të veqanta,nuk mund të rijmë indiferent,të mendojmë për përvojat jetësore dhe të nxjerim konkluzione.

Mendimet e mia jane te shpërndara,
Është vështire se do të vjen dita
Me hapa të vegjël,

Ku ta ndalim kohën,si do ti ndryshojmë kohët,
Dhe dita të pushojë në idilë,
Ku ta ndalim kohën?

Aspekti i poetit esht global.Por si cdo poet tjetër i mencur,Kelmendi me nje varg te mpreht determinant arrijnë   deri te dilemat me të thella njerëzore,ndërkohë vargu tingëllon mbresëlënës, pa abstrakcione. Ai,brengën intelektuale për pafuqinë e fjalës,për djepin e fatkeqësisë ,për humnerat e thella,, i kendon me varg të bardhë.Ky është funkcioni thelbësor i cdo gjinie   letrare dhe ta sjellë racen njerëzore te krijon mirëqenie per vehten dhe për të bërër një vend më të mirë dhe mirëkuptim intelektual. Poezia më tepër e ka detyrën e vështirë se me pak fjalë duhet te thotë me shum se sa proza ose drama.

Këtu qëndron urtësia e librit poetik i Jeton Kelmendit me titull,,Hapsirë fati,, me varg të stërholluar,të bardh,me përmajtje të thellë filozofike.Nje pjese tjetër ,cikli i ose segmenti i tretë i referohet njerëzve të rëndësishëm që lanë gjurmë të thella civilizimit me veprat e tyre si p.sh. Nëna terezë, Ismail kadare.Ky poet, ne këto vjersha shumë të gjata dhe epike, dëshmon se epika dhe lirika janë dy gjini diametralsiht te ndyshme, dhe se poezia si shprehje letrare ka mvarëshmëri më të madhe nga inspirimi se sa nga ekspresioni.

,,Ishte pak Gonxhe pak Kalkutë,
Më shumë shqiptare se sa dritë,
Për njërzimin ajo lutej vetëm,duke u shndrua në dritë,

Jeta e ndarë nga vetvetja

Momenti epik dhe poezitë reflektive shkrihen në një senzualitet ne mënyrë që epikën e cliron nga fjalët, kurse refleksionin nga moskuptimi. Ja eedhe një karakteristikë e poezisë së Jeton kelmendit-unitet poetik(mbërthyerje poetike).Ajo paraqet një  trung letrar që të përvetson dhe insiron,sepse letërsia është ajo që nepërmjet insirimit reprodukohet me shprehje të reja. Lirika në këtët përmbledje të shkëlqyer është një dallgë e heshtur e reinkarnimit e cila në mënyrë ciklike paraqitet në të gjitha poezitë ashtu siq regjenerohet qenia njerëzore nën ndikimin e dashurisë dhe pasionit.

Përmbledhja poetike,,Hapsirë Fati,, ka vlerë antologjike si për të kaluarën si për të ardhmen sepse meret me meret me baticat e zbaticat e civilizimeve dhe vuajtjeve. Kjo është një vepër e cila është përkthyer në më shumë se 40 gjuhë, Jetoni është akademik dhe intelektual i lartë avropjan, librat e të cilit gjenden nëpër raftet e institucioneve me renome, kurse poemat e tij në shumë enciklopedi botërorë. Jeton Kelmendi është i ri, por me një bagazh të madh letrar e shkencor. Perceptimi i poezisë së tij është një proces,e cila pjekurinë e saj na e përcjell vazhdimisht gjersa mendja të   mendojë për përjetsinë.

Përktheu nga Maqedonishtja Daim Iljazi

ПОЛИЗНАЧНОСТА НА СУПЕРИОРНАТА РЕФЛЕКСИЈА
кон поетската книга „Судбински простор“ од Јетон Келменди, Дата песнопој, Битола, 2018

Др. САШО ОГНЕНОВСКИ

Јетон Келменди е поет кој првиот чекор во стихот го прави од стаменоста на молкот. Кога ја читаме неговата поезија имаме впечаток дека неговиот стиховен универзум не кореспондира со нашиот ентузијазам и затоа не можеме априорно да се потпреме на нашата егзалтација. Релфексијата во стиховите кои имаат стакато ритам нè наведуваат да направиме една феноменолошка спогодба со тој скуден, но многу речит верс, а тоа е реторички да ги изговориме стиховите внатре во нас, во нашиот лингвален оптимум, да ги мислиме пред да си ги преведеме. Секогаш кога се обидуваме да учиме некој туѓ јазик сметаме дека сме го научиле кога сме научиле да го мислиме истиот јазик. „Судбински простор“ е книга за широк семиолошки паноптикум на стихот. Пулсот на строфите кои, се чини се конструираат сами од себе додека тече целата песна. Таа се влева во нашите досегашни сознанија и нè наведува повторно да си го премислиме она што го тематизирала, да се навратиме на феноменолошката констелација на сите стиховни одредници и да ја затвориме книгата за по неколку минути да ја отвориме и повторно да се внесеме во неа.

Поетската авантура на Јетон Келменди генерално се движи во три насоки – лирика, рефлективна поезија и епска поетска иконокластика. Иако лириката влегува во една бурна и напати контрадикторна апотеоза на женската девственост, таа не наведува да ја согледаме жената не само во еротски туку и во  егзистенцијален контекст. Тоа значи дека љубовната поезија кај овој мошне интересен автор не е еднолинеарно посегнување по таинствените интимни коридори, туку е дел од страдањето кое е компатибилно со еден досега неистражен женски принцип на болна страст:

„А ти
Сонуваше лирика
за љубовта
сите насоки имаат само еден пат
ти што не ја расипа волјата на сонот
што бараш од јавето
каде вчерашноста постанува завчерашност
утрешницата денешност
сите мои ги зеде со себе
и ги растури далеку од мене
далеку од тебе
секогаш се плашев
да не биде премногу доцна.“

Што бараш од јавето

Временскиот катализатор во лириката на Келменди има призвук на страдање и тоа е континутирано присутно во скоро сите песни кои се занимаваат со љубовта, со жената, со атавизмот на женската плот. Песните „Го сонувам нејзиното спиење во мене“, „Ѓаволест дух“, „Како да те наречам“, „Се љубиме со зборови“, „После запознавањето“, како и опсежната „Дамски збор“ ја промешуваат таа алхемија на љубовните превирања наметнувајќи и еден експеримент во стиховната есенција и во содржинска и во формална смисла. Љубовната лирика кај Јетон Келменди плени со својата уникатност токму заради амбивалентноста на самиот стих, неговото волшебно двојство чиј впечаток не наведува да донесеме свои сопствени заклучоци, но после второто или можеби третото читање.

Рефлексијата, филозофскиот аспект во оваа збирка тече низ дамарите на општите реминисценции кои протекувајќи низ версот навлегуваат во една еклектичка децидност наведувајќи не како читатели да не се задржуваме само на општоста, туку да ги пронајдеме сите промисли и размислувања во своите животни искуства и самите да донесеме заклучоци:

„Моите мисли несреќни
Тешко дека ќе ни дојде денот
Со брчките поведени по
Нашите ситни чекори.

Каде да ставиме забрана за времето
Како да ќе се менуваат времињата
А денот дапочива во идила.“

Каде да ставиме забрана за времето

Глобален е неговиот аспект, но како и секој мудар поет, Келменди во строго лексички детерминираниот стих успева да достигне до најдлабоките човечки дилеми, а притоа тој стих да звучи импресивно, без непотребни апстрахирања и раслојувања. Тој својата интелектуална загриженост за немоќта на зборот, за длабоките понори каде е леглото на злото и несреќата, за несреќното застранување тогаш кога треба да им се даде простор на чувствата и благосостојбата, ја пренесува низ вистинско „пеење“ кое белиот стих само го потенцира и го прави апсолутно податливо за читателот, податливо до мерка читателот да се врати на своите есенцијални филозофски промисли. Тоа е конечно и основната функција на секој книжевен род – да му фрли ракавица в лице на основната човечка импертинентост и да наведе човечкиот род сам да си направи подобро место а интелектуално осознавање. Дотолку повеќе поезијата има потешка задача затоа што тоа треба да го направи во помал зборовен опсег за разлика од прозата и драмата. Тука лежи мудроста на поетската книга на Јетон Келменди која има и таков наслов: „Судбински простор“ – во тенкиот, бел, но масивен стих полн со филозофски длабока промисла.

Иако помал дел од неговата поезија, третиот сегмент има епска проминенност и се однесува на значајни луѓе кои ја одбележале оваа цивилизација со своето дело, а се дел од неговата авторска егзалтација: Мајка Тереза, Исмаил Кадаре. Овој поет во овие доста подолги песни ја вткаил и епската родова одреденост во неговиот верс и со тоа докажал дека лириката и епиката се два дијаметрално различни родови, но дека песната како книжевен израз има апсолутно поголема зависност од инспирација отколку од експресијата.

„Беше малку Гонџа малку Калкута
Повеќе Албанка и повеќе светлина
За човештвото
се молеше и самата
Станувајќи светлина.“

Живот оддалечен од самиот себе

Епскиот момент и рефлективните стихувања се слеваат во една сензуалност која епиката ја ослободува од паролаштво, а рефлексијата од неразбирливост. Уште една карактеристика на поезијата на Јетон Келменди – литерарната сплотеност. Тоа е книжевна органика која пленува и инспирира, затоа што конечно, литературата е таа која низ инспирација се репродуцира самата себе во нови и нови изрази. Лириката во оваа сјајна стихозбирка е тивок бран на емотивната реинкарцација која циклично се одвива во сите песни од оваа провиниенција исто онака како што се регенрерира и човековото духовно битие под влијание на љубовта и страста.

Поетската збирка „Судбински простор“ има антологиска вредност и временска сонда и во минатото и во иднината затоа што се занимава со цивилизациски вознеси и таги. Тоа е конечно едно од најновите дела на овој автор кој е преведуван во повеќе од четириесет јазици, академик и врвен европски интелектуалец чии книги се наоѓаат на полиците на респектабилни институции, а неговите песни во безброј светски антологии. Јетон Келменди е млад, но со импозантна биографија на книжевник и научник. Мисловноста на неговата поезија е процес кој својата зрелост ни ја дарува континуирано, се дотогаш додека умот ни помислува на вечноста.