Number of visitors on page:
N/A
Number of visitors on page:
Page Visitors:
(Xhemil Bytyçi: “Kopshti i dashurisë”, përmbledhje me 101 poezi dashurie, Shtëpia botuese ‘’Bograni’’, Prishtinë, 2022)
Kur e parapëlqen dhe e përdor shpesh e shpesh sintagmën lirike kopshti i dashurisë, Xhemil Bytyçi, mjek dhe poet, kishte parasysh që te formulimi i tillë lirik të përgjithësonte artistikisht gjendjet e pasura shpirtërore që t’i dhuron ndjesia e dashurisë. Kjo do të thotë që ai arrin t’i kuptojë e të depërtojë në thellësitë e këtij disponimi dhe këtij emocioni të bukur. Së bashku me përmbledhjen që vijn pas kësaj, këto vëllime përbëjnë një thesar të vërtetë të poezisë së dashurisë, duke e këndvështruar këtë ndjenjë nga një kënd sa vetjak, aq edhe nga ana e larmisë së motiveve e ideve.
Sado që në poezinë angleze poeti i njohur botëror William Blake ka një poezi me këtë titull, Xhemil Bytyçi, ndryshe nga poeti anglez që e përfundon këtë ndjeshmëri me rrethimin e dënueshëm e negativ (në vend të luleve, në atë kopsht ai sheh varre dhe ku harmonia mes natyrës, dashurisë e njeriut është e shprishur); Bytyçi, fare pa e lexuar Blake-un, këtë domethënie të titullit e të vetë poezisë e nxjerr nga të tjera burime, nga burimet refleksive, emocionale:
Kopshtit të dashurisë koha përballë i njehsohet
Aty për rreth lule me shumë ngjyra vështrojmë
Mitet e dashurisë kanë arritur të dalin në shesh.
Me vëmendje i vështrojmë shtigjet e kopshtit
Narcisi e trëndafili supet nga trungu i nxjerrin
Përbirohen gonxhet me petale të purpurta.
nga këngët popullore të dashurisë dhe ato të artit letrar apo të skulpturës:
Në cep kopshti është vendosur statujë
Gur graniti e dy dashnorëve të përqafuar
Të dashurve të tjerëve sytë të iu gdhijnë.
nga ato biblike dhe mitike:
Në këtë kopsht të dashurisë
Parajsa e bukurisë sate gjendet
Më bën të lumtur të kënaqem me ty.
(…)
Me vëmendje i vështrojmë shtigjet e kopshtit
Narcisi e trëndafili supet nga trungu i nxjerrin
Përbirohen gonxhet me petale të purpurta.
apo nga ato të përvojës që t’i dhuron jeta:
Me të prerë fatin kërkonim të na nxiste
Sikur kohërave nga ditët e rinisë të ëndërronim.
Në letërsinë tonë kemi dhe një ditiramb të bukur poetik himnizues me të njëjtin titull, sikundër është ajo e Çajupit “Kopshti i dashurisë” ku këndohet, me patos romantik, për miken e tij, gëzimet e kësaj ndjeshmërie dhe ku lulëzimi parajsor e të mirat e kësaj bote gjenden në vendlindjen e tij.
Te ky vëllim janë 101 poezi që përbëjnë një tërësi poetike mbi dashurinë. Prirjen poetike për tërësi të tilla ai e ka shfaqur dhe realizuar në disa libra të përparshëm me lirika, kurse kësaj radhe vjen me dy libra të tillë: secili me nga 101 poezi! Por ndryshe edhe nga Çajupi, Bytyçi merr përsipër që Të dashurën e tij (nëpër vargje përsëritet apelativi lirik i personazhit lirik: E dashur), ndërthur, skundër e pamë, të tjera përvoja, vjen me një tjetër botë të pasur emocionale, jetësore e artistike në frymën e bashkëkohësisë.
Në këngët erotike popullore të lirikës shqiptare e hasim shpesh e shpesh të kënduar kopshtin, si sinonim të së bukurës, dhe të përjetimit të emocionit parajsor (“Në nji kopsht n’ma t’bukurin n’Shkodër”, ose te kënga elegjiake aq e njohur, për Rrushe Rexhën:
Ju , nër vorra , o, mos me m’ shti – e,
Shtimni n’ bahçe, o, përmi shpi – e ,
Le t’ vjen Rrushja , t’ ëm kanë përmi – e ,
T’ ëm loton , o, me sytë e zi – e!
Mirëpo, ndryshe edhe nga këndim elegjiak popullor dhe nga këndimi i tillë i tragjikes së dashurisë, te litika Xhemil Bytyçit nuk kemi protagonistë të vdekur apo që vdesin për dashurinë. Sepse ajo është përjetuar dhe kënduar në shumë trajta të tjera, me reminishencat që i përmendëm më lart. Do theksuar se me këtë titull janë kompozuar edhe këngë në zhanrin muzikor, siç janë ato të Sabri Fejzullahut apo të Ilir Shaqirit.
Të gjitha këto krahasime dhe këto burime, i përmendëm për të pohuar edhe një parim tjetër krijues të autorit: se ai dëshiron, nga njëra anë, të qëndrojë në një shumësi traditash të këndimit erotik e dashuror, dhe, nga ana tjetër, të këndojë sipas mënyrës së tij: të shkruajë një ep lirik mbi dashurinë në dy vëllime, apo në dy tërësi poetike që sugjerojnë pafundësinë e kësaj ndjeshmërie dhe të këtij disponimi e përjetimi.
Këtë tërësi burimesh e këndimesh, ta sugjeron edhe semantema e numrit 101, si numër engjëllor në simbologjinë e numerologjisë, si numër fati apo i një ndryshimi e fillimi të ri. Së këndejmi, hasim nëpër këto vargje edhe një këndim engjëllor, aspak agresiv a të ashpër. Kur autori e përdor më se njëherë fjalën “sens” (në bashkëshoqërim me shprehje të fjalëve shqipe: ndjeshmëri, kuptim, gjakim etj. etj.), këtë gjithnjë e bën për ta fuqizuar mesazhin poetik që përcjell një qëllim jetësor, një pikësynim të qartë. Është, sikundër thuhet, numri që shënjon një zgjim i ri, i brendshëm, shpërthyes. Ky shpërthim lexohet që nga poezia e parë e deri te ajo e njëqindenjë-të. Është potenca krijuese autoriale që pikësynon të na mbushullojë me figura frymëzuese dhe motivuese, mu ashtu siç bën një ndikim pozitiv vetë ndjesia e dashurisë. Nuk është e habitshme përse nëpër vargje përdoren e këndohen fjalë të një rendi, si: gëzim (Gëzohem por assesi nuk hidhërohem; Ato përqafime me lot gëzimi; Gufoj me thepa gëzimesh/ Pranë teje; Ti moj zemër gëzoju ditës/ Që kur dashuria na lindi; Për ditën tonë të gëzuar; Gotën e gëzimit të mbushur me hare e ke; Gëzimin tonë mund ta shkrijmë në zjarr; Pranë teje shpirti im gëzon qetësinë; Në fole të gëzuara u mbështetemi; dashuria nuk njeh mote… Kërkon vetëm zemër gëzimplote; Të mbuluar ishim me rrjetë gëzimi; Duke i zgjuar epshet për këtë natë të gëzuar; Përballë botës, të dytë jemi të gëzuar) e përplot përdorime të tjera të ngjashme. Pothuajse, secilën hapësirë ai dëshiron ta mbushë me lumturi, ngazëllim e gëzim. Madje, pas çdo stuhie a furtune jetësore, subjekti lirik i këtij vëllimi dëshiron t’ia rinisë kësaj hapësire të mbushulluar me ditirambin e jetës. Çfarëdo që të ndodhë, sido që të jetë, ai e ka numrin e tij engjëllor, magjik, njëqindenjë, pikërisht pse psikja e tij e jetës mbushullohet me energjinë pozitive, me mirëqenien, me kujdesin për vetveten dhe në sprovimin e diçkaje gjithnjë të re, gjithnjë i hapur ndaj përvojave të jetës përballë vështirësive a sfidave:
Dashuria me dorë nuk kapet, or i gjorë
Për më tepër, ajo me kohë përvetësohet
Në çast kur zemra e jote në thellësi ndjen
Edhe kundrejt sfidave kur ato qëndrojnë.
Duke e konceptuar poezinë e tillë si një gëzim jete, i krijohet përshtypja sikur përnjëmend do të ndodhin lëvizje pozitive në mbushullimin e dashurisë. Është ai potenciali emocional, shpirtëror, që e shpie në një rreth tjetër jo vetëm socializues të dashurisë, por edhe të jetës: për të flakur gjithçka të ligë nga ky sens i dashurisë, dhe për t’i mënjanuar shpirtra të ligë a njerëzit e tillë nga ai rreth. Për ta realizuar kohën e lumtur, moshën e lumtur,
Më djeg kureshtja: kush je
Dua kristal të pastër dashurie,
Me mendje e shpirt të vija atje
Pranë fytyrës hyjnore – shkëndijë lumturie.
Ja, pra, një fjalë tjetër me rendin e saj fjalësor-metaforik: lumturia. Tërësia e numrit të poezive, domethënia e tij shpirtërore, është njehsim i nxitjes së shpirtit. Subjekti lirik iu beson fuqive të epërme të dashurisë, pothuajse të barasvlershme me hyjnore.
Nga realiteti të fshehur ishim
Rruga na ishte e mbyllur
Duheshe vetëm të fluturojmë
Drejt shtigjeve hyjnore
Tek caqet për ne të parapara.
Madje, nga lidhja shpirtërore, e brendshme, me subjektin e dashurisë, folësi lirik i kësaj poezie që ligjëron gjithnjë në veten e parë, është edhe ndërlidhje me universin (poeti përdor shpesh fjalët univers, gjithësi, gjithnajë, vasion), si një shtegtim shpirti e ndjesie, pra, ndërlidhje e vënie marrëdhënies me objektin e tij lirik të këndimit dashuror, marrëdhënie që vë ekuilibër e harmoni. Tërësia e tillë sugjeron një etimon shpirtëror të fjalëfillesave të dashurisë a të burimeve të saj, në paradigmën motivore e tematike që e përmendëm në fillim. Është udhëzues i brendshëm që i sugjeron poetit për t’iu përkushtuar, në këtë kohë moshe, jetës së brendshme shpirtërore, dhe këtë më së miri e arrin nëpërmes këndimit të dashurisë. Mbase, lexuesit do t’i kujtohet edhe numri i tillë atomik i elementit kimik Mendelevit.
Të gjitha këto asociacione artistike, burojnë nga poezia që, përveç frymëzimit, ngërthen edhe figurë të pasur, edhe intelekt krijues. Jean Moréas, poet, eseist dhe francez, pohon se “në art… të gjitha paraqitjet konkrete janë… ngjarje sensuale, roli i të cilave është të paraqesin farën e tyre ezoterike me idetë primitive” (Z. Moreas), e ku ideja shndërrohet në parim krijues të letërsisë moderne, nën ndikimin e ideve psikanalizës. Kësisoj, përsëritja e të njëjtave fjalë-tema, fjalë-ide, fjalë-figura etj., përgjatë gjithë librit, sugjeron përsëritjen e lajtmotiveve të dashurisë. Këtë tashmë e pamë te rrjedha asociative që zgjojnë kryetemat kopshti i dashurisë dhe numri 101. Poeti Henry Wadsworth Longfellow shprehet: “Kopshti është një mik që mund ta vizitoni në çdo kohë.” Nga këndvështrimit krahasues: poeti XChemil Bytyçi, sa herë ndjen nevojë të pikëtakohet me miken e tij, selit në poezi kopshtin e tij të dashurisë. Ndodh si në një sinestezi a në një “proces sinestezik” (“unifikimi i ndjesive- është një shoqërim subjektiv spontan i ndjesive të ndryshme të shkaktuara nga përvoja e drejtpërdrejtë e vetëm njërës prej tyre; mësimi dhe ndjenja me të cilën mund të përzihet ajo që perceptojmë me shqisat tona… Në literaturë, sinestezia përfaqëson një figurë stilistike të imazheve lidhëse që nuk vijnë nga i njëjti kuptim…”).
Të lutem, tani me gjithë shpirt të them
Kthehu ka vetja dhe merre drejtim drejt meje
Të bëj thirrje dashurie të vërtet
Eja përsëri të bashkëndiejmë
Në dashuri të shkrirë.
E, të jetosh në këtë kopsht dashurie, është njësoj si të jetosh në kopshtin e artit dhe të këngës, aty ku selitet e bukura dhe bukuria e emocionit.
Ti mbaje veten, perëndeshë e dashurisë,
Dëshira ime nuk kishte mbarim,
Besoja se je thesar i bukurisë,
Zemra më digjet, shuhem shqim.
Mjeku dhe peoti Xhemil Bytyçi, ta krijon përshtypjen sikur i ka bërë të vetat thëniet e mjekut Debasish Mridha, i cili është edhe një filozof, poet dhe autor amerikan, si kërkues i të vërtetës së thellë. Ai thotë: “”Duaje natyrën sikur të ishte kopshti yt i dashurisë” apo: “Mendja nuk është një fushë e djerrë, por është një kopsht dashurie gjithnjë në rritje dhe gjithnjë në lulëzim”. Një dashurues i tillë është edhe folësi lirik i kësaj poezie, mendja e të cilit lulëzon me frymëzime edhe në moshë sadopak të thellë.
E thamë që tek ky poet mungon qëllimshëm këndimi i dashurisë tragjike, sado që aty-këtu ka reminishenca të tilla vargjesh. Është lënë anash edhe këndimi i dashurisë së pamundur. Ndërkaq, lexojmë poezi të tëra në të cilat vijnë shumë vargje që e përjetëson dashurinë e idealizuar, atë të dinjitetshmen, të bashkëndjesisë, bukurinë e ndjeshmërisë së ndërsjellë, sensuale. Janë vargje të asaj lirike që shqipton marrëdhëniet jo vetëm midis dy të dashuruarve, por sikur ato të ishin marrëdhënie midis një perëndie a perëndeshe, aty ku bukuria nuk shteron asnjëherë:
Ti mbaje veten, perëndeshë e dashurisë,
Dëshira ime nuk kishte mbarim,
Besoja se je thesar i bukurisë,
Zemra më digjet, shuhem shqim.
Dhe së këndejmi shpërthejnë vargje në lartësim të këtij universi të dashurisë: në dashuri mbretëreshë zjarri më ishe, ose:
Tek Kopshti i Dashurisë diku në gjithësi
Aty ku mund të gjendet mbretëria e dashurisë.
Nga ana tjetër, shpesh e shpesh nëpër vargje subjekti lirik që ligjëron në veten e parë, ai vetveten e quan mbret:
Oh! Për më tepër dëshiroj të bëhem
Mbret mbi qëndrimin e saj mbretëreshë
Për të krijuar pushtetin me dashuri.
Ligjërimi në veten e parë i mundëson të shpalosë këndimin intim. Kurse folësi lirik i drejtohet vetes së dytë, objektit të këndimit, të cilës ndodh që ndonjëherë ia jep edhe fjalën. Në këso rastesh, të krijohet mbresa sikur te fillesat e dashurisë mbi tokë, si asociacion i Kopshtit të Edenit biblik, apo si te kozmogonia e lashtë, aty ku u shfaq shkrimi i parë para pesëmijë vjetësh, në Mesopotami, kur në pllaka prej balte shkruhet për dashurinë midis perëndisë Apsu dhe perëndeshës Tiamat, nga të cilët lindën perëndi të tjera. Te kjo poezi bytyçiane kështu këndohet, porse gjithçka është kaq tokësore e kaq njerëzore. Ashtu siç ka si në letërsi në e moçme, në lashtësi, apo në krejt krijimet e dashurisë, edhe te ky poet ka shumë vargje dhe lirika që na tregojnë se sa e fuqishme është lidhja e dashurisë midis dy qenieve njerëzore, si protagonistë lirikë. Që te poezia e parë, siç e pamë, ai e këndon dashurinë e lartësuar ideale:
Ishte kohë ideale për ne të dy
Kur ndjenjat me lot i zbutnim
Që pjella e dashurisë të na mbisundonte
Të përmbushur me ide të përplota.
Këndohet, pra, si gjendje e situatë e përsosur. Sado që idealja, përsosmëria na shfaqen si adhurim i pafund ndaj njëri-tjetrit, me atribute cilësie të panumërta; ani se jeta reale ngërthen realitete të tjera, shpesh dramatike; kjo bëhet me gjakimin a dëshirën e zjarrtë: se si duhet të duket e të realizohet dashuria. Ndodh njësoj si te ata personazhet e romanit “Dashuria në kohët e kolerës” të Gabriel Garcia Markezit, ku personazhet e dashuruar thonë njëri-tjetrit se dashuria e tyre është qiellore e ku i dashuruari e konsideron të dashurën e vet krijesë të përsosur. Kësisoj diku kah poezitë që fillojnë me numrin gjashtëdhjetë, vijnë një varg lirikash të bukura, me frymëzim të lartësuar siç janë poezitë “Kohë gjakftohtësie”, “Peizazhi në muzg”, “Sytë xixa brilante derdhnin”, “Mbi mëkate trëndafila vendosëm”, “Një re qan për ty”, “U shkrep një shigjetë dashurie”, “Dashuria është thesar”, “ditë e kremte na ishte” apo “Tek bregu para diellit tonë”. Janë lirika ku lirizmi shfaqet me prirjet më të mira krijuese. Te kjo e fundit, eksklamacionet lirike shndërrohen në kadencë gjakimesh e përsiatjesh:
O zemër, o shpirt, o dashuri
Plot me epsh i mbushur jam
I gëzuar kërkoja të marr rrugën
Edhe përtej kodrës së Diellit
Të e kërkoj botën e shpirtit tënd
Të arrijmë tek bregu i përbashkët
Nga aty ku pëllumbat fluturojnë.
Sikundër shihet, janë edhe lirika që, përpos magjisë së këndimit e shpërthimeve të vrullshme, na drejtojnë kah motivet e tërheqjes fizike, erotike dhe madje, edhe kënaqësisë trupore, seksuale. Të dashuruarit nuk reshten ndaj njëri-tjetrit. Nga letërsia aty-këtu sensuale, autori kapërcen te motivet a lirika e mirësjelljes e ku protagonistët, si në shoqërinë e dikurshme të fisnikëve, është dashuri e ndërsjellë.
Thelbi i gjithçkaje është dashuria, sado që protagonistët e kësaj poezie sikur duken të vetizoluar nga bota, sikur asgjë tjetër nuk iu intereson, përpos ndjenjave të tyre dhe botës së tyre të brendshme. Ja si poetizohet ky thelb si koncept lirik:
Që në brendi ke thelb të artë ke dhe erë
Të këndshme që zemrat i mahnit.
(…)
Vendosëm të hulumtonim
Dashurinë tonë në thelb
Nga se gjendeshim përballë fatit enigmatik.
Jo vetëm numri 101, dhe jo vetëm motivet në shumë trajta, por edhe bollëku i metaforizimeve e thënieve diskurzive, aty-këtu me tone eseistike, na sugjerojnë se dashuria është një burim që nuk shteron asnjëherë së kënduari në poezi. Në këtë mënyrë, pothuajse në gjithë vëllimin mbizotëron një të folur intim, një ligjërim intim që lidhet vetëm me botën e brendshme të protagonistëve të dashuruar. Herën tjetër poeti na e krijon mbresën e të folurit telepatik midis dy qenieve që ndiejnë njësoj, sado që nuk mund të gjenden afër njëri-tjetrit e që arrijnë të zbulojnë gjithçka për njëri-tjetrin. Madje, shprehja përemërore e përemrit të pakufishëm njëri-tjetri (njëri-tjetrin, njëri-tjetrit), përsëritet bukur shumë nëpër vargje, për të sugjeruar këtë lidhje të pashkëputshme midis dy vetash, të dashurës dhe protagonistit lirik të dashuruar.
Aty lexojmë ngrohtësinë e emocionit, dehjen pas erosit, përzemërsinë e marrëdhënieve, por ndodh të lexojmë ndonjëherë edhe mospajtime, kundërshtime, largime… dhe përsëri etja e pashuar për t’u afruar. Lexojmë ndonjëherë edhe dhimbjen e tyre, ndonëse ata i mbisundojnë ato, sikur ata e bëjnë betejën e jetës së tyre që ato asnjëherë të mos ndodhin.
Sado që vijnë ndonjëherë ndarje, harresa, kotësi, largime, megjithatë malli mbetet lektisje që s’ka të sosur. I dehur pas madhështisë së kësaj ndjesie, ai dehet edhe pas joshjeve të erosit. Kur poeti vargëzon e përdor edhe fjalë si eksitim, seks, sensuale, joshje trup-ndjellëse, epsh etj., ai dëshiron të na thotë se përvoja e jetës që mbështeten në kategorinë e sensuales, na mëson se dashuria dhe erotizmi nuk ndryshojnë, ashtu siç e kanë kuptimin e tyre i-fisnikërues, ripërtëritës, riprodhues. Erosi është si një perëndi që vë ekuilibër në jetë (“Dhe erosi u shkri në kënaqësi”, apo: “Mes dashurisë dhe erosit/ U gjetëm në botën e pafund”).
rëndësia e tematikës së dashurisë
Autori nuk bie asnjëherë në nivelin e letërsisë pornografike, për ta lënë anash përmasën estetike. Shijimi i jetës erotike nuk përbën ëndërr mëkatare, pra nuk është i huaj për njeriun, sidomos për qeniet e dashuruara. Është kërkesa letrare për t’i thyer tabutë, ashtu siç ka me bollëk në letërsitë moderne të popujve të zhvilluar.
Poeti ndien nevojë të ligjërojë poetikisht për dashurinë rishtas e rishtas. Edhe bota sotme letrare, postmoderne, nuk i reshtet këtij motivi të përjetshëm. Kudo e kurdo subjekti lirik ndien nevojë ta shkrijë unin personal me subjektin e kënduar, kurse këndimin intim ta shqiptojë me frymë të magjishme lirike. Vetë jeta është një këngë lirike dashurie.
Jeta më riktheu
Në pikënisjet e dashurisë së filluar
Ose:
Jeta varkë e sigurt na u bë
Me valë dashurie lundronim
Deteve e oqeaneve
Deri në kohë të përjetësisë.
Autori nuk ndien nevojë ta problematizojë esencën e kuptimit të dashurisë, as të shtrojë pyetje filozofike për të.
Këtë vëllim dhe vëllimin tjetër, në vazhdim po prej 101 poezish, mund t’i lexojmë edhe nga një intencë autoriale: se tematika e dashurisë në letërsi jo vetëm që është kënduar gjithmonë, por ajo ka qenë dhe mbetet gjithmonë e rëndësishme për artin letrar. Ndodh kjo për faktin se dashuria është ndjenja më e pastër, më sublime (“Mbi mua fytyra jote më sublimja ndriçon”, ose: “Të fitosh një shpërblim shpirti/Të jetë dhuratë sublime e jetës”). Është ndjenja më e bukur (“Ti më ishe virgjëreshë e parë/ E bukur dhe e përkryer” ose: “Zoti lule jete për mua të fali/ Lule të bukur me plot ngjyra”). Është ndjenjë e përjetshme (“Do të kujtoj i heshtur përgjithmonë”, “Fatin e pashmangshëm e kërkoja/ Për gjithmonë të na shndrisë”). Është fuqi e vërtetë që ka vendin e saj të nderit në altarin njerëzor (“Dashuria është ndjesi aq e thellë, djeg,… Eksplodon si vullkan i fuqishëm”, apo “Dashuria është Perandori e nxitur
Ajo më e fuqishmja në botë.”).
Me një fjalë, ashtu siç thotë Shën Pali: dashuria nuk mplaket asnjëherë. As poeti nuk mplaket në shpirtin e tij, sepse mbetet i ri përherë.
Dhjetor 2022
