Ish një gherë/herë…

C’era una volta…

Nga Costantino Bellusci & Rosanna Servidio
Parathënie nga Dante Maffia

Trashëgimia gojore e arbëreshëve është një thesar i rrallë, i mbijetuar përmes brezash që i kanë ruajtur fjalët si amanet shpirtëror. Përrallat, legjendat, fjalët e urta, janë rrëfime që kapërcejnë kohët dhe na ndihmojnë të kuptojmë thellësinë e botës shpirtërore e kulturore të një komuniteti të vogël, por të madh në shpirt. Përrallat që paraqiten në këtë përmbledhje janë rrëfime të mbledhura nga tradita e Platacit dhe San Giorgio Albanese, të shkruara në gjuhën arbëreshe me besnikëri ndaj formës origjinale të rrëfimit.

Këto rrëfime përçojnë një urtësi të vjetër, një mënyrë të të menduarit që shpesh i mungon botës moderne – ku përmes kafshëve që flasin, fletëve të preshit që bëhen urë mes jetës e vdekjes, e vajzave të braktisura që shndërrohen në zonja, kuptojmë sesi mitet ndërtojnë etikën e një shoqërie. Kjo trashëgimi nuk është vetëm art, është identitet. Është mënyra se si një popull ruan rrënjët e tij përmes zërit.

Duke i sjellë në dritë këto rrëfime, ruajmë gjallë gjuhën, kulturën dhe shpirtin e një bote që meriton të dëgjohet edhe sot.

Anila Dahriu

Hyrje nga autorët

Për komunitetin tonë, me dashuri

Popullit të Platacit dhe të Shën Gjergjit Arbëresh,
njerëz të mirë, krenarë dhe të sjellshëm,
kjo dhuratë e çmuar dhe e veçantë,
qoftë për të ruajtur identitetin tonë
gjuhësor dhe kulturor.

Costantino Bellusci – Rosanna Served

Qëllimi i këtij botimi është të ruajmë trashëgiminë gojore të komunitetit tonë arbëresh: rrëfime, përralla dhe legjenda që kalonin brez pas brezi në mënyrë gojore dhe që sot rrezikojnë të zhduken me kohën. Gjuha është një mjet themelor i identitetit kulturor, dhe mbrojtja e saj do të thotë të ruash kujtesën kolektive dhe shpirtin e një populli.

Përrallat nuk janë thjesht tregime për fëmijë: ato janë metafora të jetës, ku përballen e mira dhe e keqja, fati dhe liria, vdekja dhe shpresa. Personazhet – princa, princesha, kafshë që flasin, vajza të braktisura që triumfojnë – na udhëheqin përmes një bote simbolike që ka formuar ndërgjegjen e brezave.

Ne kemi përpjekur të shkruajmë me përpikëri tregimet e dëgjuara gjatë viteve nga të moshuar dhe të afërm të komuniteteve të Platacit dhe Shën Gjergjit, duke ruajtur leksikun origjinal arbëresh dhe duke i shoqëruar me përkthim në italisht. Në këtë mënyrë, bukuria e rrëfimit nuk humbet, por ndahet.

Kultura arbëreshe ka ende shumë për të dhënë, jo vetëm për brezat e rinj të komuniteteve tona, por edhe për të gjithë ata që dëshirojnë të kuptojnë pasurinë e pakicave gjuhësore dhe shpirtërore të Italisë.

Bashkëfshatarëve tanë, njerëzve tanë të thjeshtë dhe fisnikë, ia ofrojmë këtë vepër si një dhuratë dashurie për tokën tonë, gjuhën tonë dhe kujtesën tonë.

gjuha, fjala, tregimi që mbart më shumë se sa fjali: mbart shpirtin e një populli.

Parathënie nga Dante Maffia – Përrallat, kujtesa e një populli

Sa herë që më ndodh të merrem me përralla ose legjenda, kam gjithmonë ndjesinë se po lundroj në ujëra të turbullta ose në thellësi të detit.

Që kur pata mundësinë të kuptoj se “Lo cunto de li cunti”, domethënë “shkrehja e picirrelëve”, nga Giambattista Basile është plaçkitur, të paktën kështu thuhet, nga Vëllezërit Grimm dhe Andersen, kam gjithmonë frikë të mos humbas orientimin dhe për këtë arsye të bëj ndonjë pohim të gabuar, sepse është përhapur ideja se përrallat janë shpikje të autorëve të famshëm, ndërsa tregimet janë histori që gjithmonë kanë qarkulluar në imagjinatën kolektive dhe janë shkrirë me besimet popullore, edhe nëse me ndryshime ndonjëherë të mëdha e ndonjëherë pothuajse të padukshme.

Fatmirësisht, këtë herë nuk më kërkohet të bëj një diskutim historik apo filologjik, por më është besuar një nismë me të cilën jam plotësisht dakord si për qëllimet ashtu edhe për synimet. Ta themi me fjalët e Corrado Alvaro-s, ajo për të ruajtur sa më shumë kujtime që të jetë e mundur, për të shmangur që gjithçka të bjerë në harresë, në heshtje të plotë.

Prandaj kanë bërë mirë Costantino Bellusci dhe Rosanna Servidio që kanë mbledhur dhe transkriptuar përralla, tregime, legjenda në gjuhën shqipe dhe më pas i kanë përkthyer në italisht, në mënyrë që të mbetet burimi i një realiteti dhe i një tradite prej nga janë ushqyer breza fëmijësh që menjëherë kanë ndjerë magjinë dhe kanë nxjerrë dobi të ndryshme prej saj.

Të shmangim kërkimin e prototipeve të materialit të mbledhur, neve na pëlqen të vlerësojmë faqet e çmuara që na ofrohen dhe të risjellim në kujtesë momentet e fëmijërisë sonë përmes skenave të shumta të treguara këtu, të cilat na kthejnë te një oralitet tashmë i zhdukur, por që dinte të mbante të lidhur kujtesën gojore.

Ngjarjet e kafshëve të ndryshme – për të njohur natyrën e përrallës, mjafton të vërehet nëse protagonistët janë kafshë, siç është mësuar nga Ezopi, Fedri, La Fontaine e Rodari. Nëse këto tregime janë shpikur shekuj më parë, është një fakt relativ për ne që këtu duam thjesht të dokumentojmë pasurinë e një tradite gjithmonë të vlefshme dhe të mbushur me kuptime, madje edhe morale.

Një shembull, përralla e gjarprit që lirohet nga një i mirë, ka epilogun e vet në rikthimin në gjendjen fillestare nga e cila nis historia; ashtu si edhe të tjerat kanë thelbin e një qëndrimi moral që nuk ka munguar kurrë në vizionin e familjeve të vjetra, të cilat ia transmetonin nga brezi në brez.

Leximi ose rrëfimet nuk ishin kurrë vetëm gjeste kënaqësie, por kishin edhe momente meditimi dhe edukimi ndaj bukurisë dhe vlerave të familjes, shoqërisë dhe Zotit. Është e nevojshme të theksohet përkushtimi i të dy përkujdesësve që nuk e kanë transmetuar verbërisht angazhimin e tyre nga gojëdhënat në shkrim, ngjarjet që qarkullonin në ajër dhe ishin pranë harrimit.

Si Bellusci ashtu edhe Servidio kanë dhënë versione të përsosura duke u kujdesur të sjellin faktet në një aurë delikate letrare që i jep çdo faqeje një shprehshmëri, do të thoja të shenjtë, sidoqoftë të ngrohtë dhe të këndshme, dhe ende të mbushur me emocione.

Nuk ishte e lehtë, nuk është kurrë e lehtë të risjellësh atë që prej shekujsh është ripërseritur para oxhakut në mbrëmjet e dimrit dhe është bërë vend i zakonshëm. Costantino dhe Rosanna kanë pasur ndjeshmërinë e masës, të atij mësimi të famshëm të shkrimtarëve dhe poetëve të mëdhenj grekë që nuk e shpërdoronin kurrë një fjalë, nuk e ngarkonin kurrë shprehjen me gjëra të tepërta.

Kur familjet mblidheshin përpara oxhakut për të dëgjuar rrëfimet, zakonisht ishte gjyshi ose ndonjëherë gjyshja që udhëhiqte tregimin, dhe ndihej një interes i përbashkët, ndaj ishte bukur dhe mbresëlënëse të dëgjoje të moshuarit që arrinin ta lidhin auditorin me diçka të papërcaktueshme. Pauzat e tyre përjetoheshin me ankth, dhe arrihej të mbështetej me gjithë zemër një personazh apo një kafshë me një ndjenjë të fortë pjesëmarrjeje.

Një herë një burrë kishte martuar një grua arbëreshe dhe kështu isha edhe unë dëshmitar, në Plataci dhe në lagjen e Fontana Ficara, për episode që më kanë përfshirë në dëgjimin e tregimeve që gjyshja e gruas sime ndonjëherë i thurte me një hir dhe një finesë të tillë saqë arrinte, në qëllimin e saj, t’i bënte të besueshme edhe gjërat më të pabesueshme. Auditori ishte gjithmonë i elektrizuar. Ato pranira të shpikura kishin forcën të bëheshin sërish krijesa të gjalla, pjesë e përditshmërisë.

Aspekti tjetër ishte se pas tregimeve lindnin diskutime të gjata dhe ishte e çuditshme, do të thoja e pabesueshme, që disa nga të pranishmit rreshtoheshin në anën e palogjikshmërisë, pra, në anën e protagonistëve të përrallave, në anën e atyre që kishin turpin më të madh dhe dëshironin të keqen e tjetrit.

Fuqia e përrallave ka qenë gjithmonë shumë irracionale. Magjia e tyre qëndron edhe në këtë palogjikshmëri misterioze që pretendon, ndonjëherë, të jetë e vërtetë. Nuk është rastësi që shpirti njerëzor është krahasuar, nëse nuk gaboj, nga Marcel Proust, me paradokset dhe skenat sureale të përrallave apo legjendave.

Kthehem kështu për të lavdëruar dy përkujdesësit për dashurinë me të cilën iu përkushtuan punës dhe për durimin (mjafton të hidhet një vështrim në aparatin kritik shkencor të ofruar) në të cilin kam gjetur edhe emra personash të njohur për mua, ndër ta Luca Perrone, që ka qenë mësuesi im i frëngjishtes në shkollën e mesme në Trebisacce.

Libra të këtij lloji duhet të lindin vazhdimisht për të ruajtur trashëgiminë e traditave dhe të kujtesës, përndryshe do të arrijmë në një pikë ku nuk do të dimë më nga vijmë. Dhe të mos dish nga vjen, nuk të ndihmon të dish ku po shkon.

Zoti Ferdinand 

         Zòti Ferdinand nga menàt mirr kàlin e vènej tek tenimèndet, vèni ka Kopàqi,  kur nën një lìsi gjegji një vasharèle çë qànej, pundàrti kalin e i tha: Bilaré, pse qan?

– Eh, zoti bulà, mua më vdiq mëma e tàta mùar një magàrë; ‘ngë m’ do gjë ka shpìa, ‘ngë m’ jep mangù t’ gha! Aí u vu njetër gherë te kàli e u prùar ka shpìa e i tha Fillomìnës:

– Ndreqëm gjë t’ gha se kam ja sìell një vasharèle ç’ është e vdes ùri. Zonjë Xhemë, e shoqa, kur e pa t’shoqin ç’u prùar ka shpia tha: Pse u pròra, aí i tha atë ç’ kish par.

– Ëgh, ëgh, ec i jip t’ ngrënë asána vasharèle. Ditën dòpu, shkoj njetër gherë atèna e ajó vashëz ish njetër gherë nën atìna lis. Aí u kallar, tha:

– Gjegj këtú, bilaré, nga me mùa; ngit e rri me mùa ka shpìa ìme. Ajó vàte; oj zonja Xhemë ç’ish kutjend, pse ajó kish një bir ganjún, ma i nëmri ‘ng ish fàre i urt! Don Ferdinàndi ngadìta i thòni t’ bìrit:

– Ka t’ viç me mùa te petkrat, ka t’ mësògheç atë çë ka t’ bëç. Aí fjënej e me t’jatit ‘ngë vèni. Një menàt, di menat, tre menàt, Belìna i tha:

– Zòti bulá, vìnj u me ti; mësóm mùa. Ngadìta Belìna vènej me Don Ferdinandin e e mësój atè ç’ kish t’ bënej. Zòti Ferdinand u smur e e shoqa qànej, thonej.

– Ç’ kam bëmi naní, ki bir im ‘ngë vlen faregjë; nanì ndë vdes ki na vdèsmi ur. Don Ferdinandin thërríti Belìnën e tha:

– Gjegj këtu, ti ka t’e martòç t’im bir; ‘ng ë gjë i urt, però është një ganjún i mirë e t’ mban zonjë. Ajó e martój. Belìna nga ment vëghej mbi kàlin e venej te pètku. Guallànet i shtìen një vjersh e i thòjin:

– Zonja Belìnë te kàli vet e ka shpìa çòtit sòlldet ja sill alla vërtètë. Ajo rispëndòni:

– Aí çot është im shoq, ma u gha e ju rrini pa ngrënë.

E jëma e shën Pjètrit

         Ish nj’ grùa çë nëng shtíj ujit m’ dert. Nj’ ditë ish e lànej làkrat ka lùmi e ùjit i mùar nj’ flet prèshi. Po t’a zëj, ma ujit a qèlli hjìmëz. E ajó:

– Vaft për shpìrtin t’im. Kur vdiq, Zòti Krisht a targój nd’ pist. Shën Pjètri kish hèlëm e lùti Zòtin Krìsht t’ a nxir jëmën ka pìsa. Inzot i tha:

– Ajó ka vet nj’ flet prèshi e atjé ka t’ ngjìtet, bèlu bèlu, se nd’ u kpùftit flèta, s’ mënd dal më. Shën Pjètri mùar fletën e vat ka jëma e i tha:

– Inzót m’ bëri graxjan, ngjìtu bèlu bèlu se nd’ kpùtet flèta, s’ kam më çë të t’ bënj. E kallàrti fletën. A jëma zèsku e u ngjit. Kur arrivój nd’ mest flets, u ardinùa se më tjèra i kishan zën kamizollën e do’ t’ ngjìtshin pas asáj. Ma, asáj ju ndot keq se ngjìtshin dhe atá. Shkùndi fort kamizollën se mos t’i vejan pas atá. Flèta u kput e ajó ra papàn nd’ pist e atjé qindrój.

Costantino Bellusci – Banon në Plataci (CS). Është mësues i Historisë dhe Filozofisë në shkollat e mesme dhe i Lëndës së Fesë në shkollën 9-vjeçare. 

Rosanna Servidio – Banon në San Giorgio Albanese (CS). Është mësuese në kopsht (arsim parashkollor).

Përgatiti për botim: Anila Dahriu