La Poesía como Memoria Ética: “El sendero de los deseos” de Jeton Kelmendi

Por Gustavo Vega

Hoy ha llegado a mis manos El sendero de los deseos, de Jeton Kelmendi, uno de los más destacados representantes de la poesía albanesa contemporánea y, posiblemente, uno de los poetas más traducidos de su país: su obra ha sido vertida a más de veintinueve idiomas.

Con un estilo directo, pero profundamente lírico y reflexivo, Kelmendi explora temas universales —la guerra, la paz, la identidad, la memoria y la complejidad de la existencia moderna—, anclándolos siempre en su geografía emocional: Kosovo, y más concretamente Prishtina, su ciudad natal. A través de metáforas, personificaciones y un tono melancólico y crítico, su voz se convierte en una meditación sobre el ser humano y su tiempo. En la tradición de poetas que han hecho de la palabra un espacio de reconciliación entre el individuo y su tiempo —como César Vallejo, quien afirmaba que “hay golpes en la vida tan fuertes… yo no sé” (Los heraldos negros)—, Kelmendi explora las heridas abiertas de la historia reciente de los Balcanes y las proyecta hacia un horizonte universal. Su lirismo no busca la belleza decorativa, sino la verdad humana que emerge del sufrimiento y la lucidez.

El mensaje central del libro es un clamor por el fin de los conflictos. Kelmendi invoca las guerras actuales —en Gaza o Ucrania— como heridas abiertas que laceran el “espíritu común de las personas”. Frente a la violencia, el poeta exalta a los verdaderos héroes: aquellos que portan la palabra y la esperanza, no las armas. En su poética, la palabra se alza como un arma ética, una luz que combate la barbarie y el olvido.

Kelmendi se sitúa, por tanto, en la línea de una poesía que no huye de la historia, sino que la confronta. “Recordar —parece decirnos— es resistir al olvido”, pero también reconoce que el “arte del olvido” es una “curación secreta” sin la cual la vida se haría insoportable. Esta dialéctica entre memoria y olvido remite a la tensión borgiana entre la necesidad de preservar y la imposibilidad de retener: “El olvido es la forma más sutil de la memoria”, escribió Jorge Luis Borges en Funes el memorioso.

El arte del olvido es una curación secreta, / Una balada tranquila que fluye como agua,  /
Te cierra los ojos y te hace dejar de recordar,  / Dejar atrás todo dolor, toda grieta.

Los lugares reales que aparecen en sus versos —Prishtina, Gaza, Ucrania, Mejë, Korenica— no son meras coordenadas geográficas, sino anclas emocionales y políticas que otorgan peso, memoria y actualidad a sus reflexiones. Entre los poemas más conmovedores destaca El dolor de la memoria, un homenaje explícito a la masacre de Mejë y Korenica, dos aldeas en el oeste de Kosovo, donde fueron asesinadas y masacradas 376 personas el 27 de abril de 1999 por el ejército serbio . Aquí, el sufrimiento se transforma en un “himno que se canta” y en un “faro para el futuro”. Para Kelmendi, recordar es un acto moral, una forma de resistencia. Esta visión convive con el reconocimiento del “arte del olvido” como una “curación secreta”, necesaria para la supervivencia emocional. La palabra poética actúa aquí como una forma de recordar activamente, al modo en que Antonio Machado concebía la poesía como “palabra en el tiempo”: no una mera evocación del pasado, sino una conciencia viva que interpela el presente.

Esta mirada hacia la historia convive con una sátira mordaz de la vida contemporánea, especialmente la de su ciudad natal. En el poema Cómo se vive bien en Prishtina, la “buena vida” se asocia con la sumisión, la hipocresía, la ignorancia y la corrupción. La honestidad se convierte en una carga, y la emigración, en la única salida posible. Kelmendi desnuda así una sociedad donde el cinismo se disfraza de éxito, denunciando la crisis moral y espiritual de su tiempo. Esta visión recuerda la desolación moral que Luis Cernuda plasmó en La realidad y el deseo, donde la pureza del individuo se enfrenta a la mediocridad del entorno. La ironía de Kelmendi es cáustica, pero también profundamente humana. No hay cinismo en su mirada, sino un desencanto ético ante la pérdida de valores. La sociedad que describe parece haber sustituido la autenticidad por la apariencia, el compromiso por la indiferencia. En este sentido, su poesía comparte la lucidez amarga de Octavio Paz, quien advirtió que “nuestra época es la del hombre deshabitado de sí mismo”.

En Prishtina, vivir bien no es demasiado difícil.  /  Solo necesitas una pequeña lección:
olvidar quién eres, adoptar su forma,  /  aprender el lenguaje de los insultos,
y transformarte en el reflejo del vacío.

El “sendero” que da título al libro es una metáfora del alma y de la búsqueda interior. Poemas como El camino de los deseos o Perdí un día mi sombra indagan en la identidad, el vacío y la autenticidad, cuestionando el sentido del ser en un mundo dominado por los deseos fugaces y las exigencias externas. Esta inquietud ontológica enlaza con la poética existencial de Juan Ramón Jiménez, para quien el viaje poético era siempre “ir al fondo de sí mismo”.

En Señora Razón y el Hombre, la Razón se disuelve ante las peticiones del ser humano, que solo busca justificar su ego y su ansia de dominar. El silencio de la Razón no trae claridad, sino más caos, revelando la fragilidad moral del individuo moderno. La alegoría dialoga con la tradición humanista de la poesía española, desde Quevedo hasta Octavio Paz, donde la Razón es a la vez guía y límite. El silencio que deja la Razón en el poema de Kelmendi genera un “caos iluminado”, símbolo de la desorientación del ser humano contemporáneo.

El estilo de Kelmendi combina la claridad del discurso y la densidad simbólica de la metáfora. Sus poemas dan voz a lo abstracto —la Vida, la Razón, la Memoria—, entrelazándolo con los nombres concretos de lugares marcados por el dolor. Así, su obra se sitúa en la encrucijada de lo local y lo universal, la historia personal y la tragedia colectiva. El mérito más notable de Kelmendi es haber sabido trascender lo local sin traicionar lo propio. Sus poemas se nutren de lugares concretos —Prishtina, Gaza, Ucrania, Budapest— que funcionan como anclas simbólicas de la experiencia humana universal. Así como Pablo Neruda convirtió Valparaíso o Machu Picchu en metáforas del destino americano, Kelmendi transforma los espacios de Kosovo en signos de una humanidad herida, pero no derrotada.

En conclusión, El sendero de los deseos es, en suma, una obra que nos invita a releer la historia desde la conciencia poética. En ella, la palabra se convierte en un instrumento de lucidez y resistencia frente a la violencia, la banalidad y el olvido. Kelmendi, como los grandes poetas de la tradición hispánica, entiende que la poesía no es solo forma o emoción, sino un acto moral, un modo de estar en el mundo con dignidad. En tiempos donde la palabra parece despojada de poder, Kelmendi nos recuerda —como lo hizo alguna vez Octavio Paz— que “la poesía es conocimiento, salvación, poder, abandono”. Su sendero no es solo el de los deseos individuales, sino el de una humanidad que, en medio del caos, aún busca la claridad de su propia voz.

Poezia si Kujtesë Etike: “Shtegu i dëshirave” i Jeton Kelmendit
Nga Gustavo Vega
Përktheu: Peter M. Tase

Sot më ka ardhur në duar Shtegu i dëshirave, i Jeton Kelmendit, njërit prej përfaqësuesve më të rëndësishëm të poezisë bashkëkohore shqiptare dhe, ndoshta, njërit prej poetëve më të përkthyer të vendit të tij: vepra e tij është përkthyer në më shumë se njëzet e nëntë gjuhë.

Me një stil të drejtpërdrejtë, por thellësisht lirik dhe reflektues, Kelmendi eksploron tema universale — luftën, paqen, identitetin, kujtesën dhe kompleksitetin e ekzistencës moderne — duke i ankoruar gjithmonë në gjeografinë e tij emocionale: Kosova, dhe më konkretisht Prishtina, qyteti i tij i lindjes. Përmes metaforave, personifikimeve dhe një toni melankolik e kritik, zëri i tij shndërrohet në një meditim mbi njeriun dhe kohën e tij. Në traditën e poetëve që e kanë bërë fjalën një hapësirë pajtimi midis individit dhe kohës së tij — si César Vallejo, i cili pohonte se “ka goditje në jetë aq të forta… nuk e di unë” (Los heraldos negros) — Kelmendi eksploron plagët e hapura të historisë së afërt të Ballkanit dhe i projekton ato drejt një horizonti universal. Lirizmi i tij nuk kërkon bukurinë dekorative, por të vërtetën njerëzore që ngrihet nga vuajtja dhe kthjellimi.

Mesazhi qendror i librit është një thirrje për fundin e konflikteve. Kelmendi i përmend luftërat aktuale — në Gaza dhe Ukrainë — si plagë të hapura që përshkojnë “shpirtin e përbashkët të njerëzve”. Përballë dhunës, poeti i lartëson heronjtë e vërtetë: ata që mbajnë fjalën dhe shpresën, jo armët. Në poetikën e tij, fjala ngrihet si armë etike, një dritë që lufton barbarinë dhe harresën.

Kelmendi pozicionohet kështu në vijën e një poezie që nuk i shmanget historisë, por e përballë atë. “Të kujtosh — duket sikur na thotë — do të thotë të rezistosh ndaj harresës”, por njëkohësisht pranon se “arti i harresës” është një “shërim i fshehtë” pa të cilin jeta do të bëhej e papërballueshme. Kjo dialektikë midis kujtesës dhe harresës na çon drejt tensionit borgesian midis nevojës për të ruajtur dhe pamundësisë për të mbajtur: “Harresa është forma më e hollë e kujtesës”, shkroi Jorge Luis Borges në Funes, njeriu i kujtesës.

Arti i harresës është një shërim i fshehtë, / Një baladë e qetë që rrjedh si ujë, /
T’i mbyll sytë dhe të bën të mos kujtosh më, / Të lësh pas çdo dhimbje, çdo çarje.

Vendet reale që shfaqen në vargjet e tij — Prishtina, Gaza, Ukraina, Mejë, Korenica — nuk janë thjesht koordinata gjeografike, por spiranca emocionale e politike që u japin peshë, kujtesë dhe aktualitet reflektimeve të tij. Ndër poezitë më prekëse spikat Dhimbja e kujtesës, një homazh i qartë për masakrën e Mejës dhe Korenicës, dy fshatra në perëndim të Kosovës, ku u vranë dhe u masakruan 376 persona më 27 prill 1999 nga ushtria serbe. Këtu, vuajtja shndërrohet në një “himn që këndohet” dhe në një “fener për të ardhmen”. Për Kelmendin, të kujtosh është një akt moral, një formë rezistence. Kjo vizion bashkëjeton me pranimin e “artit të harresës” si një “shërim i fshehtë”, të domosdoshëm për mbijetesën emocionale. Fjala poetike vepron këtu si një mënyrë për të kujtuar në mënyrë aktive, në mënyrën se si Antonio Machado e konceptonte poezinë si “fjalë në kohë”: jo thjesht evokim i së kaluarës, por një vetëdije e gjallë që i drejtohet të tashmes.

Kjo vështrim ndaj historisë jeton së bashku me një satirë therëse të jetës bashkëkohore, veçanërisht asaj të qytetit të tij të lindjes. Në poezinë Si jetohet mirë në Prishtinë, “jeta e mirë” lidhet me nënshtrimin, hipokrizinë, injorancën dhe korrupsionin. Ndershmëria shndërrohet në barrë, dhe emigrimi në të vetmen rrugëdalje të mundshme. Kelmendi e zhvesh kështu një shoqëri ku cinizmi maskohet si sukses, duke denoncuar krizën morale dhe shpirtërore të kohës së tij. Kjo vizion na kujton dëshpërimin moral që Luis Cernuda artikuloi në Realiadad y deseo, ku pastërtia e individit përballet me mesataren e rrethinës. Ironia e Kelmendit është e mprehtë, por gjithashtu thellësisht humane. Nuk ka cinizëm në vështrimin e tij, por një zhgënjim etik përballë humbjes së vlerave. Shoqëria që ai përshkruan duket se ka zëvendësuar autenticitetin me pamjen, angazhimin me indiferencën. Në këtë kuptim, poezia e tij ndan kthjelltësinë e hidhur të Octavio Pazit, i cili paralajmëroi se “epoka jonë është ajo e njeriut të shkëputur nga vetvetja”.

Në Prishtinë, të jetosh mirë nuk është fort e vështirë. /
Të duhet vetëm një mësim i vogël:
të harrosh kush je, të marrësh formën e tyre, /
të mësosh gjuhën e sharjeve,
dhe të shndërrohesh në pasqyrimin e zbrazëtisë.

“Shtegu” që i jep titull librit është një metaforë e shpirtit dhe e kërkimit të brendshëm. Poezi si Rruga e dëshirave apo Humba një ditë hijen time shqyrtojnë identitetin, zbrazëtinë dhe autenticitetin, duke vënë në pikëpyetje kuptimin e qenies në një botë të dominuar nga dëshirat e çastit dhe kërkesat e jashtme. Kjo shqetësim ontologjik lidhet me poetikën ekzistenciale të Juan Ramón Jiménez-it, për të cilin udhëtimi poetik ishte gjithmonë “të shkosh në thellësi të vetvetes”.

Në Zonja Arsye dhe Njeriu, Arsyeja shpërbëhet përballë kërkesave të njeriut, i cili kërkon vetëm të justifikojë egon dhe etjen e tij për të sunduar. Heshtja e Arsyes nuk sjell qartësi, por më shumë kaos, duke zbuluar brishtësinë morale të individit modern. Alegoria lidhet me traditën humaniste të poezisë spanjolle, nga Quevedo tek Octavio Paz, ku Arsyeja është njëkohësisht udhërrëfyese dhe kufi. Heshtja që lë Arsyeja në poezinë e Kelmendit krijon një “kaos të ndriçuar”, simbol i humbjes së orientimit të njeriut bashkëkohor.

Stili i Kelmendit ndërthur qartësinë e diskursit dhe dendësinë simbolike të metaforës. Poemat e tij u japin zë abstraksioneve — Jetës, Arsyes, Kujtesës — duke i ndërthurur me emra konkretë vendesh të shënuara nga dhimbja. Kështu, vepra e tij vendoset në kryqëzimin e lokalit dhe universalit, historisë personale dhe tragjedisë kolektive. Merita më e dukshme e Kelmendit është se ka arritur ta tejkalojë lokalen pa e tradhtuar atë që është e vetja. Poemat e tij ushqehen nga vende konkrete — Prishtina, Gaza, Ukraina, Budapesti — që funksionojnë si spiranca simbolike të përvojës njerëzore universale. Ashtu si Pablo Neruda e shndërroi Valparaison ose Machu Picchun në metafora të fatit amerikan, Kelmendi i shndërron hapësirat e Kosovës në shenja të një njerëzimi të plagosur, por jo të mposhtur.

Në përfundim, Shtegu i dëshirave është, në thelb, një vepër që na fton të rilexojmë historinë përmes vetëdijes poetike. Në të, fjala shndërrohet në një instrument të kthjelltësisë dhe rezistencës ndaj dhunës, banalitetit dhe harresës. Kelmendi, si poetët e mëdhenj të traditës hispanike, e kupton se poezia nuk është vetëm formë apo emocion, por një akt moral, një mënyrë e të qenit në botë me dinjitet. Në kohë kur fjala duket e zhveshur nga fuqia e saj, Kelmendi na kujton — ashtu si dikur Octavio Paz — se “poezia është njohje, shpëtim, fuqi, braktisje”. Shtegu i tij nuk është vetëm ai i dëshirave individuale, por i një njerëzimi që, mes kaosit, ende kërkon kthjelltësinë e zërit të vet.